Dân tộc Khơ Mú, ở huyện vùng vào Mường Lát, tỉnh Thanh Hóa chủ yếu cư ngụ ở bản Đoàn Kết, xã Tén Tằn và bản Lách, xã Mường Chanh. Đồng bào dân tộc Khơ Mú có những nét văn hóa đặc sắc của riêng, đóng góp vào kho tàng bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc xứ Thanh nói riêng và Việt Nam nói chung.Dân tộc Khơ Mú có một số nét truyền thống như mỗi dòng họ mang tên một loài chim, thú hoặc cây cỏ nào đó trong rừng. Có thể chia làm 3 nhóm họ: Nhóm tên thú gồm: Hổ, cầy hương, chồn; nhóm tên chim: Phượng hoàng đất, chìa vôi, cuốc, bìm bịp; nhóm tên cây gồm: Tỏi, dương xỉ, tu va cút. Các dòng họ kiêng kỵ việc săn bắt, ăn thịt các loại chim, thú, chặt hái các loại cây thuộc dòng họ mình. Đồng bào quan niệm nếu ai vi phạm vào điều cấm kỵ đó sẽ bị thần linh trừng phạt. Đó chính là vết tích tín ngưỡng tô tem (vật tổ) nguyên thuỷ còn lại cho đến ngày nay của người Khơ Mú.Người Khơ mú yêu thích các loại dân ca mang tính sử thi, trữ tình, hát đối đáp, trong biểu diễn họ thích múa xòe, thổi các loại nhạc cụ, bộ gõ làm từ tre, nứa, nhất là khèn môi.
Trang phục của người Khơ mú (sưu tầm)
Khèn môi là loại nhạc cụ độc đáo, dùng để thổi, nó có thể dài, ngắn, nhiều lớp hay ít lớp là tuỳ vào thói quen và cách sử dụng của từng dân tộc, khèn môi có hai bộ phận chính là khung giữ cố định và lưỡi gà di động để điều khí khi thổi để phát âm thanh. Thổi khèn môi là sự kết hợp của ngón tay trỏ bên phải điều khiển lưỡi gà di động để điều khí khi thổi để phát ra âm thanh đặc trưng của người thổi, tuỳ vào mức độ tình cảm thể hiện. Về cơ bản, khèn môi của người Khơ mú giống với khèn môi của các dân tộc khác, tuy nhiên, chất liệu làm khèn môi của người Khơ mú là tre, hoặc nứa già để khô, thường là khèn đơn, dài chừng 14cm và đường kính lớn nhất của ống khoảng 1,5cm.
Hoa văn trên trang phục thể hiện văn hoá của người Khơ mú (sưu tầm)
Với khèn môi của người Khơ mú khi thổi, âm thanh phát ra không vang sâu như những khèn môi làm từ kim loại mà nó có tiếng khàn khàn, cộng với tiếng lách cách của thanh tre làm lưỡi gà tạo ra sự độc đáo của khèn môi dân tộc Khơ mú. Khèn môi không dùng cho các hoạt động tín ngưỡng, mà nó chủ yếu do nam thể hiện, dùng để độc tấu, đôi khi cả đệm hát trong các hội vui của buôn làng, nhằm mục đích giải trí.
Vũ Thị Ngời
