“Ôi bóng người xưa đã khuất rồi
Tròn đôi nấm đất trắng chân đồi
Sống trên cát, chết vùi trong cát
Những trái tim như ngọc sáng ngời”.
Trên là những vần thơ xúc động trong bài “Mẹ Tơm” của nhà thơ Tố Hữu được khắc trong khu lăng mộ mẹ Tơm. Thành kính thắp nén hương thơm lên ban thờ, khu lăng mộ mẹ Tơm được gia đình mẹ chôn cất ở phần đất ngay trước nhà, bày tỏ tấm lòng biết ơn sâu sắc của thế hệ trẻ với những cống hiến lớn lao của mẹ và gia đình. Mẹ Tơm tên thật là Nguyễn Thị Quyển (1880-1953). Chồng mẹ Tơm là ông Vũ Văn Sởn (1884-1945). Mẹ có 4 người con là Vũ Thị Diệp, Vũ Thị Dực, Vũ Văn Sồ và Vũ Đức Hậu. Hai con trai Sồ và Hậu phải đi ở, đi làm thuê, cuốc mướn, vì không có ruộng đất cày cấy nên xoay sở học nghề cắt tóc. Tuy nghèo khổ nhưng mọi người trong gia đình mẹ Tơm đều giàu lòng yêu nước và cách mạng.
Trên đường đi ra bến đò Sung sang đất Nga Sơn, đó là ngôi nhà của mẹ Tơm, mảnh đất Cồn Chông cỏ muống sát bờ biển, có một ngôi nhà tranh vách nứa đứng bên rặng phi lao xanh tốt ở thôn Hanh Cát, Hanh Cù, xã Đa Lộc (nay là thôn Đông Thành, xã Đa Lộc, huyện Hậu Lộc).
Nhà mẹ Tơm tại xã Đa Lộc (nguồn sưu tầm)
Tháng 9 năm 1941, chiến khu du kích Ngọc Trạo (Thạch Thành) bị vỡ, giặc Pháp vây lùng bắt bớ các chiến sĩ cách mạng và cơ quan bí mật của Tỉnh ủy. Tỉnh ủy đã quyết định chuyển nơi hoạt động và cơ quan in báo về các huyện vùng biển để tránh sự truy lùng vây bắt của địch. Hậu Lộc, Nga Sơn, Hoằng Hóa lúc bấy giờ được gọi là ATK (an toàn khu). Ban Chấp hành Tỉnh ủy lâm thời phần đông là các chiến sĩ cách mạng vượt ngục nhà lao từ Đắk Lắk, Kon Tum và chiến khu du kích Ngọc Trạo (Thạch Thành) về, được Trung ương chỉ định thành lập Tỉnh ủy lâm thời từ năm 1942 đến năm 1945. Ban Chấp hành Tỉnh ủy lâm thời gồm các đồng chí Lê Tất Đắc (Bí thư), Tố Hữu, Trịnh Ngọc Điệt, Đinh Chương Lân, Hoàng Tiến Trình, Hoàng Xung Phong, Đặng Văn Hỷ... Đồng chí Tố Hữu được phân công làm Tổng biên tập, viết và in báo “Đuổi giặc nước”. Ngôi nhà tranh vách nứa ba gian trên cồn cát ven biển hoang vắng của gia đình mẹ Tơm được chọn trở thành nơi nuôi giấu cán bộ, in tài liệu, viết truyền đơn. Nơi đây được coi là căn cứ cách mạng của Tỉnh ủy Thanh Hóa lâm thời bấy giờ.
Gia đình mẹ Tơm được phân công mỗi người một việc. Ông Tơm ở nhà đan rổ, rá ngoài hè để canh gác. Mẹ Tơm đi chợ Hôm, chợ Mành, chợ Vích, chợ Nghè, chợ Choàng... khi sang cả chợ Bạch (Nga Sơn), dưới gánh rau xanh là những bó truyền đơn kêu gọi đấu tranh. Đêm đêm mẹ ra cồn cát cách nhà 50m ngồi canh gác, nếu có động tĩnh thì báo ngay cho cơ quan biết để sơ tán. Hai người con trai đi cắt tóc dạo để lấy tiền mua khoai gạo về nuôi cả nhà và các chiến sĩ cách mạng, đồng thời làm nhiệm vụ giao thông, liên lạc, đưa báo, tài liệu, truyền đơn đến các cơ sở đã định ở Nga Sơn, Hà Trung, Hoằng Hóa...
Đầu năm 1944, đồng chí Lê Tất Đắc được điều ra Trung ương, đồng chí Tố Hữu thay đồng chí Lê Tất Đắc làm Bí thư, cũng trong thời gian này cơ quan bị lộ. Bọn mật thám đã về nhà mẹ Tơm lục soát, đánh đập ông bà và bắt hai người con là anh Sồ và anh Hậu vào trại giam ở nhà lao thị xã Thanh Hóa. Mặc dù bị tra tấn dã man nhưng ông bà và hai con trai của mẹ Tơm một mực không khai ra cơ quan và cán bộ cách mạng. Không khai thác được gì, đến tháng 4 năm 1945, bọn chúng phải thả hai người con của mẹ Tơm. Hai anh Sồ và Hậu về nhà bắt liên lạc với cơ sở tiếp tục hoạt động chuẩn bị cho cuộc tổng khởi nghĩa tháng 8 năm 1945.
Nhà thơ Tố Hữu, trong một lần về thăm “Quê mẹ nuôi xưa” tháng 7 năm 1961 đã làm bài thơ “Mẹ Tơm” để ca ngợi quê hương, cuộc đời, công lao đức độ của mẹ. Để ghi nhớ công lao của gia đình bà Nguyễn Thị Quyển (mẹ Tơm) đã đấu tranh chống đế quốc và bảo vệ cách mạng, góp phần xứng đáng vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Ngày 9/3/1966, Thủ tướng Chính phủ đã tặng gia đình bà “Bằng có công với nước” và kỷ niệm chương “Tổ quốc ghi công”. Hai con trai bà Quyển là ông Vũ Văn Sồ và ông Vũ Đức Hậu được Nhà nước tặng kỷ niệm chương “Cán bộ cách mạng bị tù đày”. Ngày 8/9/2009, Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa đã Quyết định xếp hạng nhà bà Nguyễn Thị Quyển (mẹ Tơm) xã Đa Lộc, huyện Hậu Lộc là “Địa điểm di tích lịch sử cách mạng”. Ngày 22/12/2010, nhà lưu niệm mẹ Tơm thuộc Khu di tích lịch sử cách mạng nhà bà Nguyễn Thị Quyển (mẹ Tơm) được khởi công xây dựng và khánh thành ngày 15/9/2011. Năm 2021-2022, lăng mộ mẹ Tơm nằm trong khu di tích cũng đã được cháu, chắt mẹ Tơm tôn tạo khang trang đẹp đẽ, xứng đáng với công lao đóng góp cho cách mạng của ông bà và các con.
Khu lăng mộ bên cạnh nhà mẹ Tơm (nguồn Dân trí)
Hằng năm, Khu di tích lịch sử cách mạng nhà bà Nguyễn Thị Quyển (mẹ Tơm) thu hút rất đông Nhân dân và du khách đến tham quan. Ngôi nhà được bài trí gọn gàng với ban thờ ở chính giữa và chủ yếu lưu giữ kỷ vật gắn với cuộc đời mẹ Tơm và gia đình, cùng các đồng chí lãnh đạo thời kỳ tiền khởi nghĩa trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Những ngày tháng 7, đặc biệt kỷ niệm Ngày Thương binh - Liệt sĩ (27/7), cấp ủy, chính quyền, các đoàn thể xã Đa Lộc, huyện Hậu Lộc đến dâng hương, dâng hoa tại khu di tích lịch sử cách mạng nhà Mẹ Tơm; đoàn thanh niên thắp nến tri ân tại đài tưởng niệm liệt sĩ xã Đa Lộc, lăng mộ mẹ Tơm và gia đình. Địa điểm di tích lịch sử cách mạng nhà bà Nguyễn Thị Quyển (Mẹ Tơm) là “địa chỉ đỏ” để giáo dục các thế hệ hôm nay và mai sau luôn tự hào, đồng thời phát huy truyền thống tốt đẹp của ông cha, xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp.
Vũ Thị Ngời
